తెలుగు ఛందస్సు (Telugu Chandassu Rules)

ఛందస్సు అనగా పద్యం వ్రాయు విధానం. ఇందులో వృత్తాలు, జాతులు, ఉపజాతులు కలవు. పద్యలక్షణాలను అర్థం చేసుకోడానికి ముందుగా గురువు-లఘువులు, గణాలు-రకాలు అభ్యసించాలి.

---

గురువు - లఘువు

గురువును U తోను, లఘువును I తోనూ సూచిస్తారు. గురు లఘువులను అక్షరాన్ని పలికే సమయాన్ని బట్టి గుర్తిస్తారు. సాధారణంగా ఒక లిప్త కాలంలో పలికే అక్షరాన్ని లఘువు గాను, రెండు లిప్త కాలాలలో పలికే అక్షరాన్ని గురువు గాను చెప్పవచ్చు.

---

గణాలు - రకాలు

1. ఏకాక్షర గణములు (2)

2. రెండక్షరాల గణములు (4)

3. మూడక్షరాల గణములు (8)

4. ఉప గణములు

4.A. సూర్య గణములు (2)

4.B. ఇంద్ర గణములు (6)

4.C. చంద్ర గణములు (14)

---

యతిమైత్రి:

పాదం మొదటి అక్షరంతో యతిస్థానంలో ఉండే అక్షరం యతిమైత్రి వర్గంలో ఉండాలి. వర్గాలు: (అ, ఆ, ఐ, ఔ, హ, య, అం, అః), (ఇ, ఈ, ఎ, ఏ, ఋ), (ఉ, ఊ, ఒ, ఓ), (క, ఖ, గ, ఘ, క్ష), (చ, ఛ, జ, ఝ, శ, ష, స), (ట, ఠ, డ, ఢ), (త, థ, ద, ధ), (ప, ఫ, బ, భ, వ), (ణ, న), (ర, ఱ, ల, ళ), (పు, ఫు, బు, భు, ము, పొ, ఫొ, బొ, భొ, మొ).

ప్రాసమైత్రి:

పద్యంలో ప్రతి పాదంలో రెండవ అక్షరాన్ని ప్రాస అంటారు. ప్రతి పాదంలో రెండవ అక్షరం అదే అక్షరం లేదా అదే వర్గానికి చెందిన అక్షరం అయి ఉండాలి. వర్గాలు: (ద, ధ), (ధ, థ), (ఱ, ర), (న, ణ), (ల, ళ).

---

పద్యాలు - లక్షణాలు

1. వృత్తములు

యతిప్రాసలు, మూడక్షరాల గణాలు, నాలుగు పాదాలు ఉండును.

గణవిభజన

పోతన భాగవతంలోని పద్యమును ఉదాహరణగా తీసుకుని గణ విభజన చేయడం జరిగింది.

2. జాతులు

యతిప్రాసలు, మాత్రగణాలతో ఉండును.

1. కందం
2. ద్విపద
3. తరువోజ
4. అక్కరలు

3. ఉపజాతులు

యతినియమం, సూర్య, ఇంద్ర గణాలు ఉండును.

1. తేటగీతి
2. ఆటవెలది
3. సీసము